Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 και η παγκόσμια σημασία της
Το 1821 στην Εποχή των Επαναστάσεων, εφ. Το Βήμα
Το σύντομο νέο βιβλίο του ο Ρόντρικ Μπίτον ανατοποθετεί την Ελληνική Επανάσταση σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο πλαίσιο
Γράφει ο
Με το επετειακό έτος της διακοσιετηρίδας από την Ελληνική Επανάσταση να βαίνει προς το τέλος του, ημερολογιακά και εκδοτικά, πλησιάζει ο χρόνος για μια αποτίμηση του τι κόμισε βιβλιογραφικά στον αναστοχασμό της η πρωτοφανής βιβλιοπαραγωγή του 2021. Πρόχειρα, θα μπορούσε κανείς να αναφερθεί στην έμφαση στα αρχειακά τεκμήρια, στην πολυσυλλεκτικότητα των προσεγγίσεων, στην ποικιλία των πτυχών της επαναστατικής περιόδου που αποτυπώθηκαν. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει ωστόσο σε ένα διακριτό φαινόμενο: στην πληθώρα σύντομων, εισαγωγικών έργων με γνώμονα το ευρύ κοινό. Συνοπτικές ιστορίες του Αγώνα, αλλά και μερικότερες αφηγήσεις συγκεκριμένων όψεων ή επεισοδίων του, καταγράφουν αφενός την αίσθηση των εκδοτών για τις προτιμήσεις των αναγνωστών, αφετέρου την ανάγκη πλήρωσης μιας έλλειψης που επικρατούσε προηγουμένως στη βιβλιογραφία. Αντικατοπτρίζουν όμως και την επιδίωξη πολλών ιστορικών να κωδικοποιήσουν με σύντομο και ευνόητο τρόπο την επισκόπηση του πεδίου, την τρέχουσα εικόνα της ιστορικής επιστήμης για το 1821 από την οπτική γωνία του πρώιμου 21ου αιώνα.
Ενδεικτική τέτοια περίπτωση μπορεί να θεωρηθεί το μικρό βιβλίο του πρώην καθηγητή της έδρας Κοραή Νεοελληνικής και Βυζαντινής Ιστορίας, Γλώσσας και Φιλολογίας του Κινγκς Κόλετζ, Ρόντρικ Μπίτον. Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 και η παγκόσμια σημασία της (εκδ. Αιώρα), εμπλουτισμένη εκδοχή ομιλίας που δόθηκε στις 12 Νοεμβρίου 2020 στο πλαίσιο διαδικτυακών διαλέξεων της Βρετανικής Σχολής των Αθηνών, αποτελεί σύντομη έκθεση των κυριότερων γεγονότων, μνημονεύει βασικά πρόσωπα και υποδεικνύει μείζονες κατευθύνσεις, αποσκοπεί όμως στην εγγραφή τους σε ένα πολύ ευρύτερο συνεχές: αυτό της «εποχής των επαναστάσεων» και της υποκατάστασης των αυτοκρατοριών από τα έθνη-κράτη ως πρότυπο οργάνωσης της σύγχρονης κοινωνίας.
Η διεθνής διάσταση
Ο Μπίτον επισημαίνει ότι στην ιστοριογραφία του εθνικισμού η θέση της Ελλάδας είναι ενίοτε έκκεντρη. Ξένοι ιστορικοί βλέπουν με αμηχανία την Επανάσταση σε σχέση με τα σύγχρονά της κινήματα, οι έλληνες ομόλογοί τους Σπυρίδων Ζαμπέλιος και Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος που διαμόρφωσαν το «τρίσημο σχήμα» της ελληνικής ιστορίας τον 19ο αιώνα προέκριναν τη διαχρονία διαπιστώνοντας μια συνέχεια του έθνους από την αρχαιότητα. Αντί αυτών των εξαιρετισμών που αποκόπτουν τον Αγώνα από τα ιστορικά του συμφραζόμενα, παρατηρεί ο Μπίτον, έμφαση πρέπει να δοθεί στο γεγονός ότι ήταν ακριβώς οι Ελληνες του 19ου αιώνα, όχι οι αρχαίοι, εκείνοι που συγκρότησαν «το πρώτο επιτυχημένο εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα στον Παλαιό Κόσμο – μετά τις ΗΠΑ, παράλληλα με τα παρεμφερή κινήματα στη Νότια Αμερική και πριν από τις πιο οικείες σε εμάς εθνικές «ενοποιήσεις» στην ευρωπαϊκή ήπειρο». Υπό αυτή την οπτική η Ελλάδα αποκαθίσταται ως κανονικός κρίκος της κατά Ερικ Χόμπσμπαουμ «εποχής των επαναστάσεων» μεταξύ 1789 και 1848 και, μάλιστα, σύμφωνα με τον Μπίτον αποτελεί το «σημείο καμπής της»: η «Ανοιξη των λαών», η ιταλική και η γερμανική ενοποίηση έρχονται μόνο αφού οι Ελληνες ως εμπροσθοφυλακή «ακολούθησαν ένα δρόμο, τον οποίο μέχρι τότε, το 1830, κανένας λαός στον Παλαιό Κόσμο της Ευρώπης δεν είχε διαβεί με επιτυχία».
Η διαδικασία βέβαια είναι αμφίδρομη. Η Επανάσταση του 1821 διακρίνεται από τον βαλκανικό περίγυρο ακριβώς γιατί εξαρχής απευθύνεται στην Ευρώπη, τόσο με τις αρχικές διακηρύξεις όσο και με τις διπλωματικές ενέργειες αργότερα για την αναγνώρισή της εκ μέρους των Μεγάλων Δυνάμεων. Αυτή η διεθνής διάσταση, ορατή επίσης στον προσανατολισμό πολιτικών όπως ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος στη δυτική συνταγματική παράδοση και στη συμβολή του φιλελληνισμού, συνιστά ειδοποιό διαφορά και δείκτη της επιτυχίας του κινήματος. Η εξιστόρηση των απαρχών της Επανάστασης, των νικών, της πολιτειακής συγκρότησης, των εμφυλίων πολέμων, της επέμβασης του Ιμπραήμ, της ναυμαχίας του Ναυαρίνου, της διακυβέρνησης και της δολοφονίας του Καποδίστρια, της ανεξαρτησίας βάσει του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου θα πρέπει να ιδωθεί κατά τον Μπίτον εντός του παραπάνω περιγράμματος και ως συνάρτησή του.
Αλλαγή εστίασης
Η ανατοποθέτηση της Ελληνικής Επανάστασης στο πλαίσιο των Ευρωπαϊκών Επαναστάσεων βρίσκεται στην αιχμή της σημερινής ιστορικής έρευνας, όπως υποδεικνύει και η ταυτόχρονη κυκλοφορία από τον εκδοτικό οίκο Routledge σε επιμέλεια Πασχάλη Κιτρομηλίδη του συλλογικού τόμου The Greek Revolution in the Age of Revolutions (1776-1848) με τη συμμετοχή 19 έγκυρων ελλήνων και ξένων ιστορικών.
Ο Ρόντρικ Μπίτον, με τη σειρά του, συνδυάζει εδώ τον γόνιμο αυτό προβληματισμό με την ταχύρρυθμη σύνοψη της επαναστατικής δεκαετίας, εύστοχες επιμέρους επισημάνσεις για κομβικά σημεία της, επιγραμματικά πορτρέτα πρωταγωνιστών και τη γνώριμή του αφηγηματική ικανότητα ώστε να προκύψει μια ιδιαίτερα συνεκτική και παράλληλα εύληπτη για τον αναγνώστη έκδοση. Την ίδια στιγμή αποσπά το βλέμμα του από την τετριμμένη εστίαση στην αντιπαράθεση Οθωμανών και Ελλήνων, τις εμφυλιοπολεμικές συγκρούσεις και τη ζυγοστάθμιση των πικριών προκειμένου να υπογραμμίσει ότι η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε ένα μεγάλης εμβέλειας γεγονός που «αναδιαμόρφωσε το γεωπολιτικό σκηνικό της ευρωπαϊκής ηπείρου ή, μάλλον, για την ακρίβεια, μεγάλου μέρους του κόσμου».